De achterkant van Amsterdam

‘De achterkant van Amsterdam’ is een verkennend onderzoeksrapport van 65 pagina’s die een historische en sociaal-maatschappelijke achtergrond schetst bij de drugsproblematiek die Amsterdam kent. Niet drugs en drugsgebruik vormen primair het probleem, maar het zijn de ongelofelijke omvangrijke geldstromen die er mee gepaard gaan die leiden tot ontwrichting volgens de onderzoekers Pieter Tops, als lector bestuurskunde verbonden aan de aan de Politieacademie en Volkskrantjournalist Jan Tromp. Deze heren publiceerden eerder over ondermijning in ‘De achterkant van Nederland’ (2017). Het Amsterdamse rapport lekte via de telegraaf vroegtijdig uit, waardoor de gemeente Amsterdam zich genoodzaakt zag deze op 28-08-2019 al te publiceren, samen met de al eerder bekende programma ‘De weerbare stad, programma ondermijning, 3 april 2019’.

             fotocredit Gemeente Amsterdam

Daarna deed dit rapport ook de nodige stof doen opwaaien en kreeg zowel bijval door verschillende media als ook de nodige kritiek. Volgens de bijgaande collegebrief van burgemeester Femke Halsema bevestigd het rapport volgens haar de zorgen die er een half jaar geleden waren en aanleiding gaven tot de onderzoeksopdracht. Getracht is te achterhalen wat bekend is van de drugswereld in Amsterdam. Hoe ziet die wereld er uit? Hoeveel geld gaat er in om? Wat zijn de effecten daarvan? Welke impact heeft de drugscriminaliteit op Amsterdam en zijn omliggende gemeenten? Wat kan op basis daarvan geadviseerd worden? 

“Alhoewel er een nood is aan empirische data in Amsterdam bestaat er in de stad een geld gedreven, criminele schaduwwereld gebaseerd op handel in en gebruik van drugs waarin honderden miljoenen, zo niet miljarden omgaan”. Er wordt gesteld dat er jaarlijks voor 75 miljoen aan cocaine gebruikt wordt in Amsterdam. Deze cijfers worden niet onderbouwd, aangezien vrijwel alle autoriteiten volgens Top en Tromp een zwakke informatiepositie hebben over de drugseconomie en de drugscriminaliteit. “Voor de Amsterdamse politie heeft de aanpak van drugs nauwelijks prioriteit gehad de afgelopen decennia (alleen de uitwassen, in de vorm van liquidaties krijgen volop aandacht). Het OM concentreert zich op afzonderlijke strafdossiers en niet op onderliggende structuren. De Belastingdienst is amoreel (kijkt dus niet waar het geld vandaan komt) en is terughoudend in het delen van informatie met anderen. De gemeente is vooral geïnteresseerd in de gebruikerskant en de terugdringing van overlast” zo stellen deze verkenners.

Ondermijning
Pieter Tops favoriete term, namelijk ‘ondermijning’ kan uiteraard in dit rapport niet onvermeld blijven, daarover wordt gesteld; ‘Vanuit de eigen aard moet ondermijnende activiteit het hebben van het verborgene. Bepalend voor ondermijning is de vraag naar de effecten van georganiseerde misdaad op de samenleving. Wat doet het met de maatschappij? Ondermijnende criminaliteit duidt dan op criminaliteit die de legale en beoogde werking van het samenlevingssysteem aantast (NSOB, 2016)’.

In het programma ‘De weerbare stad wordt’ echter een andere werkdefinitie gehanteerd: ‘Ondermijning is de aantasting en ontwrichting van wijken en buurten, maatschappelijke voorzieningen, financieel-economische systemen en de democratische rechtsorde vanuit (crimineel) financieel gewin’.

Deze onderzoekers wijzen indringend op de gevaren van ondermijning door drugsgelden van de legale economie, de vastgoedmarkt en de middenstand, als ook op het gevaar van liquidaties. De onderzoekers doen een oproep tot de aanpak van gerichte groepen en gezinnen die door de sociale ordening door drugsgelden zijn aangetast. Dat sluit volgens de burgemeester aan bij de ambitie uit het Amsterdamse coalitieakkoord tot een Amsterdams Programma Drugs die samen met het rapport, gegevens van politie, justitie en Openbare orde en Veiligheid (OVV) de basis ervan vormt. Halsema vindt in tegenstelling tot de telegraaf dan ook niet dat ‘we de greep kwijt zijn, maar dat de problemen wel groot zijn’ 
'Een simpele uitweg bestaat eigenlijk niet. Het gebruik van drugs is zo genormaliseerd dat het niet meer is weg te denken', zo constateren Tops en Tromp; de vijftigjarige geschiedenis van de war on drugs heeft geleerd dat repressie alleen niet het gewenste resultaat oplevert. ‘In het beleid moet scherp onderscheid worden gemaakt tussen gebruik enerzijds en productie en handel anderzijds’, als dat gebeurt zijn gecontroleerde vormen van legalisering denkbaar, aldus Top en Tromp. Echter wordt hier qua aanbevelingen curieus genoeg op geen enkele wijze verder op gezinspeeld.

Dit aspect van gecontroleerde vormen van legalisering wordt expliciet door Michiel van Nispen van de SP genoemd tijdens het drugsdebat 11-09-2019 in de tweede kamer, waarbij partijen aan de linker en rechter kant elkaar niet kunnen benaderen en de minister stelt dat legalisering van harddrugs geen optie is, omdat ze ongezond zijn en de samenleving ontwrichten. Ondertussen gaf voorzitter van de Nederlandse politiebond (NPB) Jan Struijs bij BNR 11-09-2019 aan voorstander te zijn van legalisering. 

Kritiek
Het rapport wordt in de media niet door iedereen instemmend onthaald; Peter R de Vries vindt veel van de aangedragen feiten ‘oud nieuws’ en ook moet hij de eerste drugsmiljardair nog ontmoeten, de Amerikaanse war on drugs heeft volgens hem bovendien geen enkel effect gehad dus verdere repressie is een heilloze weg. Tom Blickman van het Trans National Institute geeft op de opiniepagina in de Volkskrant 3-09-2019 ook de nodige kanttekeningen: ‘Was Nederland veertig jaar geleden de tijd ver vooruit, met het ondermijningscircus Tops & Tromp wordt de war on drugs weer heringevoerd, zo blijkt uit het rapport De achterkant van Amsterdam. Er moet weer worden ingezet op een ‘harde aanpak en meer politiebevoegdheden, naast het stigmatiseren van gebruikers.’ Blickman pleit voor een onmiddellijke regulering van de drugsmarkt, te beginne met cannabis en niet pas 4,5,6 jaar na een experiment. Ton Nabben van de HvA vindt dat het morele appel aan drugsgebruikers vooral een signaal is van de machteloosheid van het bestuur. Ook is er nog de snoeiharde analyse van Bart de Koning van Follow the Money, die stelt dat de anekdotes en veronderstellingen onderbouwing behoeven en licht toe op NPO radio (3-09 '19) dat er selectief uit eerdere rapporten wordt geput en dat conclusies bijvoorbeeld over de infotmatie van de belastingdienst over de Nutella-winkels, die niet in het verhaal passen onvermeld blijven, hierbij wordt ook gewezen op een niet verifieerbare bron.

Vragenuurtje
Ook politiek blijft dit rapport uiteraard niet onbesproken. Op 03-09-2019, de eerste tweede kamerdag na het zomerreces heeft Madeleine van Toorenburg van het CDA geen boodschap aan nuances. Bij het vragenuurtje over dit ‘schokkende’ onderzoeksrapport stelt ze: “Want als we, naast de maatregelen die de minister terecht neemt, niet tegelijkertijd ook de gebruikers aanspreken, dan gaan we deze oorlog niet winnen." Nadien volgde op 11-09 dus ook een plenair debat over drugsbeleid waarbij het rapport aan de orde kwam.  

Het Amsterdamse onderzoek heeft ook al in Leeuwarden weerklank gekregen en heeft de fractie Gemeentebelangen in Leeuwarden gevraagd of er voor Leeuwarden een soortgelijk onderzoek naar drugsgerelateerde criminaliteit voor Leeuwarden kan worden gedaan. Tom Blickman wees niet voor niets op 'het ondermijningscircus' en via dit frame kan er politiek garen van gesponnen worden...

In de commissie Algemene zaken van de gemeenteraad van Amsterdam op 05-11-2019 stond het rapport ook de agenda, waarbij het qua discussie maar moeilijk is om het partijpolitieke aspect te vermijden. Dat dit rapport 50.000 euro heeft gekost, dus 800 euro per pagina rekende de Taimounti van de DENK-fractie voor vond Halsema niet disproportioneel, want er zijn wel 64 gesprekken voor gevoerd. Ondanks kritiek eerder op de dag maakte Partij voor de Ouderen de burgemeester wel een compliment met de timing van de publicatie van het onderzoek, vlak voor Prinsjesdag als de begroting ook weer onder de aandacht staat staat. Echter staat drugsbeleid ook op 11-09-2019 de tweede kameragenda. 
Door Sofyan Mbarki van de PvdA werd het verzoek gedaan om de onderzoekers uit te nodigen in de gemeenteraad om nog nadere vragen te kunnen stellen. Als de heren dan wel komen, in ieder geval gingen ze niet in op de uitnodiging om in de NPO-studio hun verhaal toe te lichten. Het zou een goede gelegenheid zijn om te vragen waar het advies vandaan komt om het Ingezetenen criterium bij Amsterdamse coffeeshops weer in te voeren en waarbij dus toeristen uit coffeeshops geweerd zouden worden. Ook wat betreft gecontroleerde vormen van legalisering zou daarbij veel specifieker op ingegaan kunnen worden, aangezien er in het Amsterdamse coalitieakkoord van 24 mei 2018 bovendien wordt aangegeven (p.29): ‘Er komt een Amsterdams Programma Drugs gericht op gezondheid, veiligheid, preventie en voorlichting. Daarbij wordt tevens gekeken naar welke (soft)drugs gedecriminaliseerd kunnen worden en maken we ons daarvoor strek bij het rijk’.

Programma Drugs
Mogelijk dat dit pas bij het aangekondigde Programma Drugs in oktober binnen de gemeenteraad alsnog aan de orde komt, maar de onderzoekers Top en Tromp hierover te bevragen zou veel duidelijk maken over het waarom regulering niet bij de aanbevelingen verder opgepakt is of waarom bijvoorbeeld de experimentele wietproef niet eens genoemd is. Welke gevolgen zouden gecontroleerde vormen van legalisering van drugs voor de ondermijningsagenda kunnen krijgen mag in plaats van repressieve maatregelen, zoals minder privacy t.b.v de strijd tegen drugs volgens politiecommissaris Pauw wel eens prominenter op de agenda worden gezet. Reinier van Dantzig Fractievoorzitter van D66 in Amsterdam doet daar in het Parool op 10-09-2019 in ieder geval een eerste poging toe: 'Als dit rapport een ding duidelijk maakt, dan is het dat het repressieve drugsbeleid failliet is en dat het roer radicaal om moet. We zullen wiet versneld moeten legalisere en - op termijn - de weg naar legalisatie van xtc moeten inslaan'.